*Hoëronderwyskundige

            Vanaf 2003 is daar met die oorskakeling na ’n nuwe universiteitsubsidiestelsel begin. Die oorgang is nog nie voltrek nie, en die groot verskille met die vorige stelsel maak vergelykings tussen die twee baie moeilik.  Die nuwe raamwerk is bloot ’n meganisme waardeur die nasionale toewysing aan hoër onderwys deur die Tesourie jaarliks ooreenkomstig die Minister van Onderwys se beleidsprioriteite tussen die onderskeie inrigtings verdeel word. Dit is dus ’n verdelingsformule om die totale toegewese begrotingsbedrag vir hoër onderwys tussen die verskillende inrigtings toe te ken volgens gestelde doelwitte en uitgangspunte.
            Besonderhede van die nuwe befondsingsformules is vervat in die Statement on Higher Education Funding: 2004/05-2006/07 van die Minister van Onderwys, Februarie 2004. Hierdie artikel berus grootliks op bogenoemde dokument en aanhalings daaruit.

Meerjarige beplanningsproses

            Die staat volg tans ’n rollende driejaarlikse uitgawebeplanningsbeleid, die sogenaamde Medium term expenditure framework (MTEF). Wat hoër onderwys betref, hou dit in dat die Minister van Finansies elke jaar by die bekendmaking van haar toekenning aan die  HO-sektor ook die voorlopige toekennings aan dié sektor vir die daaropvolgende twee jaar insluit.  Die staat kan inderdaad die getal studente in elke studierigting kontroleer. Universiteite wat meer studente as die toegelate getal vir ’n bepaalde studierigting wil inskryf, sal vir die oortallige studente geen subsidie ontvang nie.

Drie geldstrome

            Hoëronderwysinrigtings se inkomste bestaan uit drie kategorieë, naamlik (a) subsidie-inkomste, (b) studentegelde, en (c) die sogenaamde “derde geldstroom”, oftewel verdienstes uit kontraknavorsingsprojekte, die kommersialisering van intellektuele eiendom, kortkursusse (vir nie-graad-doeleindes) en ander kontrakwerk.
            In die dae van die  vorige stelsel het die inkomsteverdeling van die tradisionele HWU’s (historiese wit universiteite) in die middel 1990’s tipies uit sowat twee-derdes subsidie-inkomste, een-kwart studentegelde en sowat een-tiende derde geldstroom bestaan. Sommige van die HSU’s (historiese swart universiteite) se subsidie-inkomste het so veel as 90% van die totale inkomste uitgemaak, met klasgelde die orige 10%, en ’n onbeduidende derde geldstroomkomponent.
            Sedertdien het veral die HWU’s in die afgelope dekade sterk klem gelê op die ontwikkeling van hul derde geldstroom-inkomste. Aan die Universiteit van Stellenbosch, byvoorbeeld, bedra die derde geldstroom vanjaar nie minder nie as R732 miljoen (oftewel 46,6%) uit ’n totale begroting van R1 572 miljoen (losiesgelde uitgesluit). Vir die HWU’s is die subsidie-inkomste tans tipies in die orde van 50% en minder. Groter finansiële onafhanklikheid van die staatsubsidie sal slegs verkry kan word as die derdegeldstroom-inkomste verder verhoog kan word, veral aangesien klasgelde reeds naby die limiet is van wat die mark kan akkommodeer,  en die ideaal is dat die jaarlikse verhoging in klasgelde nie die inflasiekoers sal oorskry nie – iets wat min SA universiteite regkry. Geen HSU kon tot op datum enige noemenswaardige inkomste genereer uit die derde geldstroom nie – iets wat ten nouste saamhang met die navorsingsuitsette van die betrokke hoëronderwysinrigting – ten spyte van intensiewe pogings om dit te laat realiseer. Die internasionale ervaring is: die derde geldstroom is ten nouste gekoppel aan die lewering van navorsingsuitsette van hoë (lees: internasionale) gehalte – daar is geen, maar geen “liefdadigheid” verbonde aan die derde geldstroom nie. En dit hou regstreeks verband met die nagraadse aktiwiteite van die betrokke hoëronderwysinrigting.

Bloktoekenning vir onderriginsette

            Die bloktoewysing in die staatsubsidie dek onderriginsette, navorsingsuitsette, onderriguitsette en bepaalde institusionele faktore. Dit is verreweg die belangrikste deel van die staatsubsidie, en 56% van alle hoër onderwys-fondse vir 2004/05 is vir onderriginsette toegewys. Daar word voorsien dat dieselfde persentasie in die daaropvolgende twee jaar aan hierdie komponent bestee sal word. Hierdie bloktoewysings is volkome kleur- en taalblind.
            Daar word tans in die hoëronderwyssektor tussen 22 kategorieë van opvoedkundige materiaal onderskei, wat elkeen op sy beurt in een van vier fondsgroepe ingedeel is, met fondsgroep 1 die goedkoopste en fondsgroep 4 die duurste. Vervolgens word tussen vier vlakke van kwalifikasie onderskei, met baccalaureus of ekwivalent die goedkoopste, en doktoraal of ekwivalent die duurste, op so ’n wyse dat die subsidie vir ’n doktorale student vier keer soveel as vir ’n baccalaureusstudent is.
            Dit beteken verder dat ’n voltydse of ekwivalente (VE) doktorale student in byvoorbeeld chemie  veertien keer meer aan subsidie “verdien” as ’n voltydse of ekwivalente baccalaureusstudent in sielkunde. Bygesê, dit kos die universiteit aansienlik meer om aan eersgenoemde onderrig te verskaf (veral wanneer duur laboratoriumfasiliteite verskaf moet word). Ofskoon sommige universiteite nie die pro rata-verdienste per VE deurgee aan die betrokke omgewing (fakulteit/departement) nie en dus kruissubsidiëring kan toepas, is die algemene benadering om dit wel te doen. Dit beteken dat ’n departement met min nagraadse studente dienooreenkomstig minder aan subsidie sal verdien, en derhalwe ’n kleiner dosentetal kan bekostig. Vir baie universiteitsdepartemente lê die behoud van doseerposte juis in die maksimalisering van die koppetelling op voorgraadse vlak – ’n soort “veiligheid in getalle.”  Die logiese sou wees om hulle nagraadse status en studentegetalle te verhoog, maar in die meeste gevalle is dit nie ’n bereikbare ideaal nie.

Bloktoekenning vir navorsingsuitsette

            Die befondsing van navorsing binne die nuwe raamwerk geskied tweërlei, naamlik deur bloktoewysings aan inrigtings gebaseer op hulle werklike navorsingsuitsette, en geoormerkte toekennings vir navorsingsontwikkeling. Laasgenoemde toekennings sal slegs aan inrigtings gemaak word wat onderpresteer op navorsingsgebied “weens historiese benadeling”. Toekennings vir navorsingsontwikkeling sal gemaak word op grond van ’n besigheidsplan voorgelê deur kwalifiserende HOI’s.
            Die begrip “histories benadeelde hoëronderwysinrigtings” is inderdaad ’n kampuslegende wat nie deur die historiese feite gestaaf word nie. Tydens die apartheidsjare is die HWU’s (in die latere jare van dié era) befonds volgens die vorige sogenaamde SANSO-stelsel van die Departement van Nasionale Onderwys, terwyl die HSU’s volgens ad hoc-begrotings befonds is deur onderskeidelik die destydse Departemente van Bantoesake en Kleurlingsake. Christo Viljoen verduidelik hierdie situasie in ’n brief (“Bevoordeeldes is benadeel”) aan Die Burger op 17 Nov 2004:
“In die middel 1990's is van owerheidskant besluit om alle universiteite oor een kam te skeer en sou dieselfde SANSO-subsidieformule op almal van toepassing gemaak word.
“Dit het ontsteltenis in die HSU-geledere veroorsaak aangesien elkeen se subsidie-inkomste [nou] volgens die SANSO-formules aansienlik minder sou bedra as wat hulle voorheen [vorige subsidie] ontvang het. Dit het geblyk dat die HSU’s dus, wat staatsubsidies betref, voorheen per VE-student aansienlik méér bevoordeel as die HWU's was. Die "voorheen benadeelde inrigtings" was inderdaad al die tyd die bevoordeelde inrigtings!”
            Dit sou eerliker en histories korrek wees om liewer nie na sulke hoëronderwysinstellings as  “histories benadeelde” universiteite nie, maar as HSU’s te verwys.
            Binne die nuwe befondsingsraamwerk word die navorsingsuitset van ’n hoëronderwysinstelling in ’n bepaalde jaar gedefinieer as die getal goedgekeurde publikasies (bereken volgens die nasionale beleid in die verband) plus die getal navorsings- M-grade toegeken, plus 3 keer die getal D-grade wat toegeken is. ’n Normtotaal vir die navorsingsuitsette van die totale hoëronderwysstelsel word jaarliks vir die jare 2002 tot 2004 bereken volgens voorgeskrewe formules. Hierdie norm is op 1,25 (navorsingsuitsette per dosende personeellid) vir universiteite en 0,5 vir technikons vasgestel vir 2004/05 tot 2006/07. Hoe swakker ’n inrigting se prestasie is, hoe meer ontwikkelingsfondse sal ontvang word. Hierdie is dus ’n geval van prestasie wat gestraf, en nieprestasie wat beloon word – kwalik ’n aansporing tot uitnemendheid op die terrein van navorsing, wat naas onderrig die belangrikste hoeksteen van ’n universiteit se aktiwiteite vorm. Deur geld op die probleem te strooi, gaan die deurlopende probleem van onderprestasie van die HSU’s op die terrein van navorsing en nagraadse studie nie opgelos word nie.
            Aangesien die meeste HWU’s se navorsingsuitsette per permanente doserende (sogenaamde C1-) personeel in 2002 hoër as 1,25 was (aan die Universiteit van Stellenbosch was dit byvoorbeeld 1,6),  het hulle nie in 2004/05 vir ontwikkelingsfondse in aanmerking gekom nie.  Dit sal waarskynlik ook in 2005/06 en 2006/07 die geval wees.

Bloktoekenning vir onderriguitsette

            Soos in die geval van navorsingsuitsette geskied die bloktoewysing vir onderriguitsette binne die nuwe raamwerk ook tweërlei, naamlik bloktoewysings aan inrigtings gebaseer op die werklike kwalifikasies toegeken en geoormerkte toekennings vir onderrigontwikkeling. Laasgenoemde toekennings sal slegs aan inrigtings gemaak word wat, gemeet aan ’n bepaalde norm, “onderpresteer op onderriggebied”. Hierdie geoormerkte toekennings sal ideaal gesproke gemaak word op grond van besigheidsplanvoorleggings van dié hoëronderwysinstellings.
            Of ook hierdie bloktoekenning met die verloop van tyd ’n verandering tot gevolg sal hê aan die “onderpresterende” universiteite, sal net die tyd leer. In die verlede is gevind dat sodanige bloktoekennings meestal aangewend word vir roetine-uitgawes, en nie vir die regstelling van die probleem waarvoor die fondse in die eerste plek bestem is nie.

Bloktoewysing vir institusionele faktore

            Twee verdere bloktoewysings sal tans aan inrigtings gemaak word, naamlik ’n toewysing vir ’n groot verhouding benadeelde studente, en ’n toewysing op grond van die grootte van ’n inrigting. Gesamentlik sal die twee toewysings 6% van die hoëronderwysbegroting uitmaak vir die begrotingsjare 2004/05 tot 2006/07. Die twee toewysings word nou kortliks afsonderlik bespreek.

(i)         Toewysing op grond van ’n groot verhouding benadeelde studente

“Benadeelde studente” word binne die konteks van die huidige stelsel gedefinieer as swart (African) en bruin studente.  Slegs inrigtings waarin meer as 40% van die VE-kontakonderrigstudente benadeelde studente is, kom in aanmerking vir hierdie toewysing. Die volle toekenning in hierdie kategorie word gemaak wanneer die betrokke instelling se persentasie benadeelde studente 80% bedra. Die meeste HWU’s se persentasie van benadeelde studente, volgens die definisie vir die berekening van die faktor, is laer as 40% en sal waarskynlik ook nie binne die nabye toekoms voldoende toeneem om enige toewysings vir hierdie institusionele faktor te kan ontvang nie.
            Dit is bereken dat as die US aan die norm van 60% benadeelde studente voldoen, dit ’n addisionele R15 miljoen rand aan subsidie kon verdien – minder as 1% van sy totale begroting. Hierdie “verlies” aan subsidie op hierdie subsidiekomponent kan baie maklik vergoed word deur eenvoudig meer nagraadse studente in te neem. Die norm van 60% “benadeelde studente” aan ’n inrigting soos die US is nie haalbaar binne die afsienbare toekoms nie, en die subsidieverdienste-inisiatief daarvoor is hoegenaamd nie die moeite werd nie.

(ii)        Toewysing op grond van inrigtinggrootte

            Aangesien klein inrigtings nie die voordele van ekonomie van skaal in dieselfde mate as groter inrigtings kan benut nie, word ’n addisionele toewysing aan kleiner inrigings gemaak. (Onder die voormalige subsidiestelsel is dit gedoen deur 1 000 VE-studente te tel by die berekende getal VE-studente vir elke hoëronderwysinstelling).  Slegs inrigtings met minder as 25 000 VE-studente (kontak- plus afstandsonderrig) kom in aanmerking vir hierdie toewysing.  Die US se VE-studente in 2002, naamlik 16 526, vertaal in ’n faktorwaarde van 0,06054 vir die 2004/05-begroting – wat andermaal ’n onbeduidende bydrae tot die totale begroting beteken.

Geoormerkte toewysings

            Daar is reeds aangedui dat die nuwe befondsingsraamwerk ook geoormerkte toekennings vir spesifieke doelwitte insluit.  Hiervan is die NSFAS-toekenning (National Student Financial Aid Scheme) die vernaamste. Dit is ’n beursleningskema waarvoor jaarliks bedrae vir elke instelling geoormerk word en wat die instellings dan toeken (aan uitsluitlik “swart” studente volgens die breë definisie van die woord) ooreenkomstig die NSFAS-riglyne. ’n Student wat alle vakke slaag, kry tot 40% afslag op terugbetalings. Dié toekenning aan inrigtings, wat in totaal 6% van die stelsel se toewysing uitmaak vir die jare 2004/05 tot 2006/07, sal soos in die verlede volgens VE-studente, maar op ’n rassebasis (waarby wit studente met ’n faktor van 0, Asiër-studente met ’n faktor  van 1, bruin studente met ’n faktor van 2 en swart studente met ’n faktor van 3 geweeg word) toegeken word. Dit is nie duidelik waarvolgens die Minister van Onderwys op hierdie weegfaktore besluit het nie, veral gesien in die lig van die feit dat dit juis bruin skoolleerlinge is wat die laagste deelnamekoers aan universiteite openbaar (slegs 4,5% van alle bruin Afrikaanssprekende skoolleerlinge dring tot universiteitstudie deur), en Asiërskoolleerlinge wat die hoogste deelnamekoers van alle rasse (insluitende wit skoolleerlinge) het.

Subsidie en taal

            Afgesien van die NSFAS-toekenning en die toewysing as gevolg van ’n groot verhouding benadeelde studente is die subsidieformule kleurblind. Dit is bekend dat sowel die regering as die Departement van Onderwys ongeneë is om voorskrifte ten opsigte van onderrigtaal aan instellings te gee; trouens, dit word as ’n sensitiewe saak beskou. Daar is wel die gereelde kommentaar van onder meer agtereenvolgende Ministers van Onderwys dat (onderrig)taal nie gebruik moet word as meganisme om enige bepaalde studente  van die betrokke instelling “uit te sluit” nie.
            Snaaks genoeg het dit skynbaar net betrekking op die gebruik van Afrikaans as onderrigtaal; volgens hierdie benadering is Engels as onderrigtaal skynbaar vrygestel van enige aantyging dat dit as uitsluitingsmeganisme gebruik mag word – ’n onderskeid wat tot op datum nog nie aanvaarbaar verduidelik kon word nie.
            Enige poging om HAU’s se onderrigtaal te wysig na Engels (hetsy uitsluitlik, of in parallel- of dubbelmedium-verband saam met Afrikaans) ten einde byvoorbeeld meer swart studente te trek, word egter hoegenaamd nie deur die subsidieformule gedryf nie, maar ooglopend deur ’n gretigheid van die universiteitsowerhede om die regime ter wille te wees. Dit word ondersteun deur verskeie ander faktore, waaronder selfbehoud ’n belangrike faktor is.

            Die getal Afrikaanssprekende skoliere met matriekvrystelling het in die laaste twee dekades van die twintigste eeu in verskeie gebiede in die land begin daal. Om onbekende redes het die vraag binne die blanke gemeenskap na universiteitsonderrig ook afgeneem. Sekere studierigtings aan HAU’s het, vanweë ’n tekort aan studentebelangstelling, verdwyn (vergelyk byvoorbeeld die verdwyning van die Departement Afrikaanse Kultuurgeskiedenis aan die US).  Die studentegetalle in sekere departemente – bepaald in die geesteswetenskappe – het aan die meeste HAU’s sterk afgeneem, hoofsaaklik vanweë die migrasie van blanke studente na die meer professioneel gerigte beroepsrigtings.

Tabel 1: Persentasie Afrikaanstalige studente aan HAU’e

 Die persentasie-afnames is duidelik, maar natuurlik nie die enigste maatstaf nie: die absolute getal Afrikaanssprekende studente aan HAU’s het grootliks konstant gebly, te midde van ’n sterk groei in nie-Afrikaanssprekende studente by hierdie inrigtings. In sommige gevalle het toenemende getalle wit Engelstalige studente hulle laat inskryf by die HAU’s, waarvan die US ’n treffende voorbeeld is.  Voorgraads het dit toegeneem van 6% in 1964 tot 10% in 1973 en 30 % in 2005.  In die Fakulteit van Lettere en Wysbegeerte staan dit tans op net onder  40% (dit sluit studente in wie se voorkeurtaal van onderrig Engels is). In sommige modules vorm hulle selfs die meerderheid. In ander gevalle, byvoorbeeld UP, RAU en UV is toenemende getalle swart studente gewerf ten einde die betrokke instelling se studentebasis te probeer handhaaf. By UV het die swart (“African”) studente byvoorbeeld tussen 1992 en 1997 van 5% tot 29% gestyg, by UP van 4% tot 21% en by RAU van 10% tot 30%.
            Dit het druk op die onderrigtaal geplaas, omdat die meeste van hierdie “nietradisionele” studente aan die HAU’s Engels as onderrigtaal verkies. Met ’n regeringsbeleid van subsidiëring wat grootliks op die inname van studente gebaseer is, en ’n kwynende Afrikaanse demografiese basis, was die HAU’s genoodsaak om hul voertaalbeleid te heroorweeg. Dit het ’n kennelike gebrek aan vermoë en wil van bykans al die HAU’s om Afrikaans as taal (gegee sy negatiewe historiese konnotasies) aan nie-Afrikaanstalige studente te “verkoop” as ’n vriendelike en volwaardige akademiese taal, duidelik geïllustreer.
            Die afskaling van Afrikaans as onderrigtaal aan die HAU’s is dus nie die gevolg van enige voorskrifte of inmenging van regeringskant of subsidievereistes nie, maar is grootliks die gevolg van selfbehoud en, soos wat mnr. Koos Bekker van Naspers sê (1), papbroekigheid – ’n gebrek aan die wil om dit te doen. As ’n departement se studentegetalle afneem, gaan dit die insetkomponent (ongeveer 60%) van die nuwe formule na twee jaar negatief beïnvloed. Indien die subsidieformule vir hoëronderwysinrigtings ook vir die verdeling van inkomstes binne ’n hoëronderwysinrigting gebruik word (soos wel by die US gebeur) sal dit ook die betrokke departement se begroting, en bepaald sy doserende personeelgetalle, direk raak (tensy kruissubsidiëring ter sprake is). Departemente met kwynende studentegetalle (veral in die geesteswetenskappe) aan HAU’s se selfbehoud lê dus in die werf van groter getalle swart studente, wie se onwilligheid om Afrikaans aan te leer, druk plaas om die aanbieding van voorlesings in Engels. Selfs die beskikbaarheid van (nieverpligte) taalhulpkursusse motiveer sulke studente nie om daarvan gebruik te maak nie; slegs 3,5% van studente aan die US het die Taalsentrum in 2004 gebruik om hulle taalvaardigheid op te skerp (2).
            Die situasie is gans anders wanneer taalvaardigheidskursusse as verpligte en kredietdraende deel van die akademiese program ingesluit word. So byvoorbeeld het die Fakulteit Ingenieurswese aan die US ’n verpligte kommunikasievaardigheidskursus (5 voorlesings per week) vir alle eerstejaaringenieurstudente ingestel, en word parallelmediumklasse slegs in die eerste studiejaar aangebied. Studente wie se vermoë in Afrikaans ondermaat is, word deur middel van hierdie verpligte kursus genoegsaam toegerus om sonder enige oorgangsprobleme in die tweede studiejaar alle voorlesings in Afrikaans (die A-opsie) te kan volg. Dit is in teenstelling met byvoorbeeld die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte, sonder enige verpligte kommunikasievaardigheidskursus of ingeboude insentiewe vir nie-Afrikaansvaardige studente om die taal aan te leer, waar die aanbieding van voorgraadse voorlesings in dubbelmedium (die omstrede T-opsie) met ingang van vanjaar uitgebrei is tot die derde jaargang. Dit het kennelik geskied onder studentedruk, en nie op grond van wat die Voorsitter van die Taalkomitee, Anton van Niekerk, noem “goeie akademiese oorwegings” nie, welke “akademiese oorwegings” een van die bes bewaarde geheime op die Matiekampus is.
            Dit laat Hermann Giliomee sê: “’n Kritieke massa Engelssprekendes kan nie ’n verandering in die voertaalbeleid teweegbring indien daar ’n taalwil by ’n universiteitsowerheid aanwesig is nie. Dit is juis die afwesigheid van ’n taalwil wat die US op ’n taalglybaan laat beland het.” (3)
            Dit bring die vraag na vore of hierdie selfsugtige benadering van getalle bo gehalte – dit gaan nie oor taal en die uitbou en behoud van Afrikaans as akademiese taal nie, maar oor die behoud van poste – hoegenaamd nodig is. Is ’n kleiner maar beter HAU nie verkieslik bo ’n groter inrigting waarin Afrikaans gevaar loop om te verdwyn nie? Die “grösser ist besser”- mentaliteit word nie bevestig deur van die beste universiteite ter wêreld nie. Is ’n US met byvoorbeeld 25 000 ingeskrewe studente werklik wenslik, veral gesien in die lig van die druk wat dit op die dorp (met betrekking tot akkommodasie, verkeer, ensovoorts) uitoefen?
            Van die beste universiteite ter wêreld het aansienlik kleiner studentegetalle, byvoorbeeld Harvard-universiteit (3 682 studente), Boston-universiteit (3 774 studente), Cornell-universiteit (3 258 studente), die uitmuntende Stanford-universiteit (2 998 studente), en selfs die “groot” Cambridge-universiteit met 17 421 en Oxford met 18 356 studente (4). Uiteraard sou ’n kleiner US nie net die voortbestaan en uitbou van Afrikaans as onderrigtaal kan verseker nie, maar sou hulle in staat stel om werklik die room van alle skoolverlaters te trek (soos wat dit in elk geval reeds doen; 17 van die 20 top-matrikulante van 2005 in die Wes-Kaap skryf hulle vanjaar by Maties in as studente). Bowendien sou dit die fokus kon plaas op nagraadse studente, wat tans minder as een-derde van die totale studentekorps uitmaak. Ook op finansiële gebied maak dit sin, gesien die aansienlik hoër subsidie vir nagraadse studente en die vermoë om die derde geldstroom verder te vergroot, juis omdat gehaltenavorsing ’n voorvereiste vir laasgenoemde is. Maar ’n kleiner US impliseer ’n kleiner dosentekorps, en daarvoor is akademici, met hul ingeboude drang tot selfbehoud, waarskynlik nie te vinde nie.

_________
(1) Koos Bekker, “Keira, wat’s jou ringtone?”, Die Burger, 26 Oktober 2006.
(2) Universiteit van Stellenbosch, “Opname oor die ervaring van die implementering van die taalbeleid en –plan aan US, 2004”, pp. 17-19.
(3) Hermann Giliomee en Lawrence Schlemmer, Die Historiese Afrikaanse Universiteite (HAUs) se Beleid teenoor Voertaal en Veeltaligheid: Terugblik op `n Dekade (1994 – 2005) en `n Toekomsvisie (gepubliseer te word tydens 2006)
(4) Campuses by Active Student Enrollment 2005,  www.ice.gov/graphics/sevis/numbers/school/campus_enroll.htm